പാത ദുഷ്കരമാണ്,പക്ഷേ, ഇതാണ് ഒരേയൊരു വഴി

അർഷദ് ഷെയ്ഖ്

മുൻ ഡി. ജി.പി ഡോ. എൻ. സി. അസ്താന ഐ.പി.എസ്. തൻ്റെ പുതിയ പുസ്തകം പുറത്തിറക്കിയത് അടുത്തിടെയാണ്. ‘സ്റ്റേറ്റ് പേഴ്സിക്യൂഷൻ ഓഫ് മൈനോരിറ്റീസ് ആൻഡ് അണ്ടർ പ്രിവിലേജ്ഡ് ഇൻ ഇന്ത്യ’ (State Persecution of Minorities and Underprivileged in India) എന്നാണ് പുസ്തകത്തിൻ്റെ പേര്. പുസ്തകത്തിൻ്റെ ഉള്ളടക്കം സംഗ്രഹിച്ച് ‘ദി ഫോഴ്സ്’ മാഗസിന് വേണ്ടി അദ്ദേഹം ഒരു ലേഖനം തയ്യാറാക്കുകയുണ്ടായി. പ്രസ്തുത ലേഖനത്തിൽ അസ്താന ഇപ്രകാരം പറയുന്നുണ്ട്: “സമകാലിക ഇന്ത്യയിലെ ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾക്ക് ‘ഇരട്ടപ്രഹരമാണ് ഏൽക്കേണ്ടി വരുന്നത്. ഇത് വലിയ നിരാശക്കും ഭയത്തിനും കാരണമാകുന്നുണ്ട്. ഭൂരിപക്ഷത്തിലെ ‘വൈരംപൂണ്ട’ സംഘത്തിന്റെയും ഭരണകൂടത്തിന്റെയും സംഘടിത വെറികൾ ന്യൂനപക്ഷങ്ങളെ പലവിധേനയും ഹീനരാക്കുകയും അവഹേളിക്കുകയും ചെയ്യുന്നതാണ്. ന്യൂനപക്ഷത്തിൻ്റെ ആത്മാഭിമാനത്തെയും അന്തസ്സിനെയും മുറിപ്പെടുത്തുന്നതാണ് ഇവരുടെ നീക്കങ്ങൾ. തങ്ങളുടെ അസ്തിത്വം തന്നെ അടിച്ചമർത്തപ്പെട്ടതായും, ‘ചരിത്രപരമായി നിലനിൽക്കാൻ അർഹതയില്ലാത്ത’ ഭൂമിയിൽ, ഭൂരിപക്ഷത്തിന്റെ ദയവിൽ ജീവിക്കുന്ന അപരിഷ്‌കൃതരോ, നാസികൾക്കു കീഴിൽ ജർമ്മനിയിൽ കഴിഞ്ഞിരുന്ന അടിമകളോ ആയാണ് തങ്ങൾ പരിഗണിക്കപ്പെടുന്നതെന്നാണ് ന്യൂനപക്ഷത്തിന് അനുഭവപ്പെടുന്നത്.”

ദശകങ്ങൾ നീണ്ടുനിന്ന തന്റെ ഔദ്യോഗിക ജീവിതത്തിൽ ഏറ്റവും ഉയർന്ന റാങ്കിലെത്തിയ, ഭരണകൂട സംവിധാനത്തിന്റെ ഔദ്യോഗികവും ആഭ്യന്തരവുമായ ഉള്ളുകള്ളികളെക്കുറിച്ച് അറിവുള്ള ഒരു പോലീസുദ്യോഗസ്ഥന്റെ ശക്തമായ വാക്കുകളാണ് ഇത്. എന്നാൽ, ഇന്ത്യയിലെ ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾ എങ്ങനെയാണ് ഇത്തരത്തിലുള്ള അപമാനിക്കലിന്റെയും അവഹേളനത്തിന്റെയും അവസ്‌ഥയിലേക്ക് എത്തിപ്പെട്ടത്? ഇന്ത്യൻ ഭരണഘടന രാജ്യത്തെ ന്യൂനപക്ഷങ്ങളെ സംരക്ഷിക്കുന്നുണ്ടോ? നമ്മളുടെ ഭരണഘടനാ ശില്പികൾ ഇത്തരത്തിലൊരു അവസ്ഥയെ മുന്നിൽ കാണുകയും, ന്യൂനപക്ഷങ്ങളെ സംരക്ഷിക്കാനും അവരുടെ അവകാശങ്ങൾക്ക് സുരക്ഷ ഉറപ്പുവരുത്താനുമായി ഭരണഘടനയിൽ അവശ്യമായ വകുപ്പുകൾ എഴുതിച്ചേർക്കുകയും ചെയ്തിട്ടില്ലേ?

ഈ ചോദ്യങ്ങൾക്ക് ഉത്തരം കണ്ടെത്താനായി, ഈ ലേഖനത്തിൽ നമുക്ക് ഭരണഘടനയിലെ ചില വകുപ്പുകൾ പരിശോധിക്കുകയും ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾക്കുള്ള ഭരണഘടനാ അവകാശങ്ങൾ രൂപത്തിലും ഉള്ളടകത്തിലും നിർവഹിക്കപ്പെടുന്നുണ്ടെന്ന് ഉറപ്പുവരുത്താനാവശ്യമായ നടപടികളെ വിശകലനം ചെയ്യുകയും ചെയ്യാം.

ആരാണ് ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾ?

സാധാരണമായി, മൊത്തം ജനസംഖ്യയുടെ പകുതിയോ അതിൽ താഴെയോ വരുന്ന, ഭൂരിപക്ഷ വിഭാഗങ്ങളിൽ നിന്നും വ്യത്യസ്തമായ മതമോ, ഭാഷയോ, സംസ്കാരമോ, വംശീയതയോ രാഷ്ട്രീയ അഭിപ്രായമോ ഉള്ള വിഭാഗത്തെയാണ് ന്യൂനപക്ഷം എന്ന് വിളിക്കുന്നത്. 1922ലെ പൊതുകരാറിൽ നിന്നും കൈകൊണ്ട,ഐക്യരാഷ്ട്ര സഭയുടെ ന്യൂനപക്ഷ പ്രഖ്യാപനത്തിന്റെ ഒന്നാം ആർട്ടിക്കിളിൽ ദേശ-വംശ, സാംസ്കാരിക, മതകീയ, ഭാഷാ സ്വത്വത്തിന്റെ അടിസ്ഥാനത്തിലുള്ള ന്യൂനപക്ഷങ്ങളെ സംബന്ധിച്ച്, രാഷ്ട്രങ്ങൾ അവരുടെ നിലനിൽപ്പ് സംരക്ഷിക്കണമെന്ന് വ്യക്തമാക്കുന്നുണ്ട്. ഇന്ത്യയിലെ മതന്യൂനപക്ഷങ്ങളെ സംബന്ധിച്ച് പറയുകയാണെങ്കിൽ, ഹിന്ദുമതമല്ലാതെ മറ്റേതു മതങ്ങൾ പിന്തുടരുന്നവരെല്ലാം മതന്യൂനപക്ഷങ്ങളാണ്. 2011ലെ സെൻസസനുസരിച്ച് ഇന്ത്യൻ ജനസംഖ്യയിലെ 79.8 ശതമാനം ജനങ്ങൾ ഹിന്ദുമതത്തിൽ വിശ്വസിക്കുന്നു, 14.2 ശതമാന ഇസ്ലാം മതം പിന്തുടരുന്നു. 2.3 ശതമാനം ക്രൈസ്തവ മതത്തിലും, 1.72 ശതമാനം സിഖ് മതത്തിലും, 0.7 ശതമാനം ബുദ്ധമതത്തിലും, 0.37 ജൈനമതത്തിലും വിശ്വസിക്കുന്നു.

ഇന്ത്യൻ ഭരണഘടനയിൽ എവിടെയും ന്യൂനപക്ഷം എന്ന വാക്കിനെ നിർവചിക്കുന്നില്ലെന്നും, 29, 30, 350A, 350 B എന്നീ ചില വകുപ്പുകളിൽ അതിന്റെ ബഹുവചന രൂപത്തിൽ മാത്രമേ പ്രയോഗിക്കുന്നുള്ളൂ എന്ന് ചിലർ ചൂണ്ടിക്കാട്ടിയിട്ടുണ്ട്. പക്ഷേ, വിവിധ വകുപ്പുകളിലായി ഭരണഘടന ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾക്ക് വാഗ്ദാനം ചെയ്യുന്ന സംരക്ഷണത്തിൻ്റെ ഗൗരവം അത് ഒരു നിലക്കും കുറക്കുന്നില്ല.

ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾക്കുള്ള പ്രധാനവകുപ്പുകൾ

ഭാഗം മൂന്ന്: മൗലികാവശകാശങ്ങൾ-സമത്വത്തിനുള്ള അവകാശം, അനുച്ഛേദം 15(1) പ്രകാരം;
“മതം,വർഗം,ജാതി,ലിംഗം, ജനനസ്ഥലം അല്ലെങ്കിൽ അവയിൽ ഏതെങ്കിലും മാത്രം കാരണമാക്കി രാഷ്ട്രം യാതൊരു പൗരനോടും വിവേചനം കാണിക്കുവാൻ പാടുള്ളതല്ല”. അനുച്ഛേദം 15(2) പ്രസ്താവിക്കുന്നു: “യാതൊരു പൗരനും മതം, വംശം, ജാതി, ലിംഗം, ജനനസ്ഥലം എന്നിവയോ, അവയിൽ ഏതെങ്കിലുമോ മാത്രം കാരണമാക്കി യാതൊരു അവശതയ്ക്കും ബാധ്യതക്കും നിയന്ത്രണത്തിനും ഉപാധിക്കും വിധേയനാകുന്നതല്ല”.

അനുച്ഛേദം 16(2) പ്രകാരം, “രാഷ്ട്രത്തിന്റെ കീഴിലുള്ള ഏതെങ്കിലും ജീവനത്തെയോ ഉദ്യോഗത്തെയോ സംബന്ധിച്ച് മതം, വർഗം, ലിംഗം, വംശം, ജനനസ്ഥലം, വാസസ്ഥലം എന്നിവയോ, അവയിൽ ഏതെങ്കിലുമോ മാത്രം അടിസ്ഥാനമാക്കി യാതൊരു പൗരനും അയോഗ്യനാവുകയോ വിവേചനത്തിന് വിധേയനാകുകയോ ചെയ്യുന്നതല്ല”.

അതുപോലെത്തന്നെ മൗലികാവകാശങ്ങൾ ഭാഗം മൂന്നിൽ, മതസ്വാതന്ത്ര്യത്തിനുള്ള അവകാശം, അനുച്ഛേദം 25(1) ഇൽ പറയുന്നു, ” പൊതു സമാധാനത്തിനും സാൻമാർഗികതയ്ക്കും ആരോഗ്യത്തിനും ഈ ഭാഗത്തിലെ മറ്റു വ്യവസ്ഥകൾക്കും വിധേയമായി, എല്ലാ ആളുകളും മനഃസാക്ഷി സ്വാതന്ത്ര്യത്തിനും സ്വതന്ത്രമായി മതം വിശ്വസിക്കുന്നതിനും ആചരിക്കുന്നതിനും പ്രചരിപ്പിക്കുന്നതിനും ഉള്ള അവകാശത്തിനും ഒരുപോലെ അവകാശം ഉളളവരാകുന്നു.”

അനുച്ഛേദം 26ൽ പറയുന്നു: “പൊതുസമാധാനത്തിനും സാൻമാർഗികതയ്ക്കും ആരോഗ്യത്തിനും വിധേയമായി, ഓരോ മതവിഭാഗത്തിനും അല്ലെങ്കിൽ അതിന്റെ ഏതെങ്കിലും ഭാഗത്തിനും-
(1)മതപരവും ധർമ്മപരവുമായ ആവശ്യങ്ങൾക്കുവേണ്ടി സ്ഥാപനങ്ങൾ ഏർപ്പെടുത്തുന്നതിനും സംരക്ഷിക്കുന്നതിനും (2) മതപരമായ വിഷയങ്ങളിൽ അതിന്റേതായ കാര്യങ്ങൾ നടത്തുന്നതിനും
(3) സ്ഥാവരവും ജംഗമവുമായ വസ്തുക്കൾ ഉടമയിൽ വയ്ക്കുന്നതിനും ആർജ്ജിക്കുന്നതിനും
(4)അങ്ങനെയുള്ള വസ്തുവിന്റെ ഭരണം നിയമാനുസൃതമായി നടത്തുന്നതിനും”
അവകാശമുണ്ടായിരിക്കുന്നതാണ്.

അനുച്ഛേദം 28(1) പ്രകാരം, “പൂർണ്ണമായും രാഷ്ട്രത്തിന്റെ പണം കൊണ്ട് സംരക്ഷിക്കപ്പെടുന്ന യാതൊരു വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനത്തിലും മതപരമായ ബോധനം നൽകുവാൻ പാടുളളതല്ല.
എങ്കിലും, ഉടനെ തന്നെ അനുച്ഛേദം 28(2)ൽ ഇതിനെ കൂടുതൽ വ്യക്തമാക്കുന്നു.

“1-ാം ഖണ്ഡത്തിലെ യാതൊന്നും, രാഷ്ട്രം ഭരണം നടത്തുന്നതും, എന്നാൽ മതപരമായ ബോധനം ആ സ്ഥാപനത്തിൽ നൽകണമെന്ന് ആവശ്യപ്പെടുന്ന ഏതെങ്കിലും എൻഡോവ്മെന്റിന്റെയോ ട്രസ്റ്റിന്റെയോ കീഴിൽ സ്ഥാപിച്ചിട്ടുളളതുമായ ഒരു വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനത്തിന് ബാധകമാകുന്നതല്ല.

ന്യൂനപക്ഷങ്ങളുടെ സാംസ്കാരികവും വിദ്യാഭ്യാസപരവുമായ അവകാശങ്ങളെ സംബന്ധിച്ച് മൂന്ന് പ്രധാന വകുപ്പുകളുണ്ട്. അവ താഴെ കൊടുക്കുന്നു:

29(1) ഭാരതത്തിന്റെ ഭൂപ്രദേശത്തോ, അതിന്റെ ഏതെങ്കിലും ഭാഗത്തോ താമസിച്ചുവരുന്ന പൗരൻമാരിൽ ഭിന്നമായ ഒരു ഭാഷയോ, ലിപിയോ, സംസ്കാരമോ സ്വന്തമായുള്ള ഏതൊരു വിഭാഗത്തിനും അത് സംരക്ഷിക്കുന്നതിന് അവകാശം ഉണ്ടായിരിക്കുന്നതാണ്.

29(2) രാഷ്ട്രം സംരക്ഷിക്കുന്നതോ രാഷ്ട്രത്തിന്റെ നിധിയിൽ നിന്ന് സഹായം സ്വീകരിക്കുന്നതോ ആയ ഏതെങ്കിലും വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനത്തിൽ മതം, വർഗം, ജാതി, ഭാഷ എന്നിവയേയോ, അവയിൽ ഏതെങ്കിലും ഒന്നിനേയോ മാത്രം അടിസ്ഥാനമാക്കി യാതൊരു പൗരനും പ്രവേശനം നിഷേധിക്കപ്പെടുവാൻ പാടുള്ളതല്ല.

30(1) എല്ലാ ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾക്കും, അവ മതമോ ഭാഷയോ അടിസ്ഥാനമായി ഉള്ളവയായാലും അവരുടെ ഇഷ്ടപ്രകാരമുളള വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനങ്ങൾ സ്ഥാപിക്കുവാനും ഭരണം നടത്തുവാനും അവകാശം ഉണ്ടായിരിക്കുന്നതാണ്.

30(2) വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനങ്ങൾക്ക് സഹായം നൽകുന്നതിൽ, ഒരു ന്യൂനപക്ഷത്തിന്റെ – അത് മതമോ ഭാഷയോ അടിസ്ഥാനമായി ഉളളതായാലും- നടത്തിപ്പിന്റെ കീഴിലാണെന്നുള്ളതിന്റെ കാരണത്താൽ ഏതെങ്കിലും വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനത്തിന് എതിരായി രാഷ്ട്രം വിവേചനം കാണിക്കുവാൻ പാടുള്ളതല്ല.

കാലവിളബം

ഇത്തരം ശക്തമായ ഭരണഘടനാ വകുപ്പുകൾ ഉണ്ടെങ്കിലും, മുസ്‌ലിം സമുദായത്തിന്റെ അവസ്ഥ വിലയിരുത്താനായി ഇന്ത്യൻ ഗവണ്മെന്റ് 2005ൽ നടത്തിയ ആദ്യത്തെ സമഗ്രമായ സർവേ-സച്ചാർ കമ്മിറ്റി റിപ്പോർട്ട്, ഇന്ത്യയിലെ മുസ്‌ലിം സമുദായം എങ്ങനെ മറ്റുള്ളവരെക്കാൾ സാമൂഹിക, സാമ്പത്തിക, വിദ്യാഭ്യാസ സൂചികകളിൽ പിന്നിലായി എന്നതിന്റെ അതീവ വിമർശനാത്മക റിപ്പോർട്ട് ആണ് നൽകിയത്. ഇന്ത്യയിലെ ന്യൂനപക്ഷ-പ്രീണനത്തിന്റെ മിത്തുകളെ തകർക്കാൻ ഇത് സഹായിച്ചു.

സച്ചാറാനന്തര വിലയിരുത്തൽ കമ്മിറ്റിയായ അമിതാഭ് കുണ്ട്‌ റിപ്പോർട്ട്, ഗവണ്മെന്റ് ജോലികളിലും സ്വകാര്യ മേഖലകളിലും മുസ്‌ലിംകൾ പിറകിലാകുന്നത് തുടരുന്നു എന്ന് തീർപ്പിലാണ് എത്തിയത്. ഇന്ത്യയിലെ മുസ്‌ലിങ്ങളെ സംബന്ധിച്ച വിനാശകരമായ തിരിച്ചടിയെന്നത്, സാമുദായിക കലാപങ്ങളുടെയോ മുസ്‌ലിം-വിരുദ്ധ കലാപങ്ങളുടെയോ കണ്ണികളാണ്. മുസ്ലിങ്ങളാണ് നിരന്തരമായ സാമുദായിക സംഘർഷളുടെ ദുരിതം പതിവായി പേറുന്നത്. ചില കലാപങ്ങൾ യഥാർത്ഥത്തിൽ, ചില പ്രതേക പ്രദേശങ്ങളിലുള്ള മുസ്ലിങ്ങളുടെ ഉന്മൂലനം ലക്ഷ്യമിടുന്നതും, അവരെ തങ്ങളുടെ വീടുകളിൽ നിന്നും ഗ്രാമങ്ങളിൽ നിന്നും മറ്റു സ്‌ഥലങ്ങളിലേക്ക് ആട്ടിയോടിക്കാൻ ലക്ഷ്യം വയ്ക്കുന്ന കൊടിയ വംശഹത്യകളാണ്. മീറത്ത്-മലിയാന, മുറാദാബാദ്, ഭോപ്പാൽ ഗ്യാസ് ദുരന്തം, ബോംബെ കലാപം, ഗുജറാത്ത് കലാപം തുടങ്ങിയവ ഇന്ത്യൻ മുസ്‌ലിംകളുടെ മനസ്സിലേറ്റ ശാശ്വതമായ മുറിവടയാളങ്ങളാണ്. അടുത്തിടെ വടക്കുകിഴക്കൻ ഡൽഹിയിൽ നടന്ന വംശഹത്യ, മുസ്‌ലിം-വിരുദ്ധ കലാപങ്ങളുടെ ഭീഷണി ഇപ്പോഴും നിലനിൽക്കുന്നുണ്ടെന്ന് ഉറപ്പിക്കുന്നു.

അസമിൽ എൻ.ആർ.സി നടപ്പിലാക്കാനുള്ള ഗവണ്മെന്റിന്റെ ശ്രമങ്ങളും ഇന്ത്യയിലൊട്ടാകെ അത് പ്രാവർത്തികമാക്കുമെന്ന മുറവിളികളും, മുസ്‌ലിംകളെ അരക്ഷിതരാക്കുന്നു. അത് മുസ്‌ലിങ്ങൾക്കെതിരെ വൻതോതിലുള്ള വംശഹത്യയുടെ ആദ്യപടിയാണെന്നും, അതിലൂടെ തങ്ങളെ എന്നന്നേക്കുമായി രണ്ടാംകിട പൗരന്മാരാക്കി മാറ്റുമെന്ന ഭീതിയും സന്ദേഹവും മുസ്‌ലിംകളിൽ ഉണ്ടാക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.

മുൻകൈയെടുക്കാനുള്ള സന്നദ്ധത

1978ലാണ് ആഭ്യന്തര മന്ത്രാലയം ദേശീയ ന്യൂനപക്ഷ കമ്മീഷൻ സ്ഥാപിച്ചത്. അതിൽ ഇപ്രകാരം പ്രസ്താവിക്കുന്നു:
“ഭരണഘടനയും പ്രാബല്യത്തിലുള്ള നിയമ വ്യവസ്ഥയും നൽകുന്ന സുരക്ഷാ വ്യവസ്ഥകൾ ഉണ്ടെങ്കിലും, ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾക്കിടയിൽ വിവേചനത്തിന്റെയും, അസമത്വത്തിന്റെയും മനോഭാവം നിലനിൽക്കുന്നുണ്ട്… ഭരണഘടനയിലും കേന്ദ്ര-സംസ്ഥാന നിയമങ്ങളിലും ഗവണ്മെന്റ് നയങ്ങളിലും സമയാസമയങ്ങളിലായി പ്രഖ്യാപിക്കപ്പെട്ട ഭരണസംബന്ധമായ പദ്ധതികളിലുമായി ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾക്ക് ഉറപ്പാക്കപ്പെട്ട എല്ലാ രക്ഷാ വ്യവസ്ഥകളുടെ നിർവ്വഹണത്തിനും നടപ്പാക്കലിനും പര്യാപ്തമായ സ്ഥാപന സംബന്ധിയായ സജ്ജീകരണങ്ങൾ അടിയന്തിരമായി ആവിശ്യമാണെന്ന് ഇന്ത്യൻ ഗവണ്മെന്റിന് ഉറച്ച ബോധ്യമുണ്ട്”.

ആയതിനാൽ ഭരണപരമായ തലങ്ങളിൽ ന്യൂനപക്ഷങ്ങളുടെ ക്ഷേമത്തിനും അവകാശ സംരക്ഷണത്തിനുമായി ഏറെ സംവിധാനങ്ങളുണ്ടെന്നത് വ്യക്തമാണ്. മുസ്‌ലിംകളുടെ സാമൂഹിക-സാമ്പത്തിക, വിദ്യാഭ്യാസ സൂചികകളിൽ മാറ്റങ്ങൾ കൊണ്ടുവരുന്ന തരത്തിൽ, ഈ രക്ഷാ വ്യവസ്ഥകളെയും ചുമതലകളെയും രൂപത്തിലും ഉള്ളടക്കത്തിലും വ്യാഖ്യാനിച്ച്, പ്രകടമായ പരിവർത്തനങ്ങൾ സാധിക്കുക വെല്ലുവിളി തന്നെയാണ്. ഇതിനായി, മുസ്‌ലിം നേതൃത്വം മുന്നിൽ നടക്കുകയും, തങ്ങളുടെ സമുദായത്തിന് അവരുടെ നിയമാനുസൃത അവകാശങ്ങൾ എങ്ങനെ സമാധാനപരമായി, ജനാധിപത്യപരമായി നേടിയെടുക്കാമെന്നതിനെകുറിച്ച് പരിശീലനം നൽകുകയും വേണം. സമുദായത്തിന്‌ വേണ്ടി പ്രവർത്തിക്കുന്ന ധാരാളം വളണ്ടിയർമാരുടെ പിന്തുണയുള്ള ആക്ടിവിസ്റ്റുകളുടെ ഒരു സംഘത്തെ ഉണ്ടാക്കിയെടുക്കുക എന്നത് സർവ്വപ്രധാനമാണ്. പാത അതീവ ദുഷ്കരവും വിദൂരവുമാണ്, എങ്കിലും അതാണ് ഒരേയൊരു വഴി.